ΜΑΝΗ...Ταινάρια γη

Η Μάνη είναι ιστορική περιοχή της Πελοποννήσου

Η περιοχή της Μάνης περιλαμβάνει τις άλλοτε επαρχίες του Γυθείου και Οιτύλου της Λακωνίας. Η συνολική της έκταση φθάνει τα 1800 τ.χλμ. επί συνολικού μήκους 75 χλμ. και μέγιστου πλάτους 28 χλμ. που καταλήγει στο Ακρωτήριο Ταίναρο, με σπονδυλική στήλη το όρος Ταΰγετος και ψηλότερη κορυφή τον Προφήτη Ηλία (2.404 μ.). Ο συνολικός πληθυσμός της το 1961 έφθανε τους 20.300 κατοίκους, που ζούσαν σε 150 περίπου οικισμούς.

Σήμερα, μετά τη διοικητική αναδιοργάνωση Καλλικράτης (2011), η περιοχή της Μάνης αποτελείται από τους δήμους Δυτικής Μάνης, με έδρα την Καρδαμύλη, και Ανατολικής Μάνης, με έδρα το Γύθειο και ιστορική έδρα την Αρεόπολη.

Σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή, η Μάνη ήταν κατοικημένη από την παλαιολιθική εποχή. Τα ευρήματα στο Σπήλαιο Απήδημα και ο "Ταινάριος άνθρωπος" έχουν αυξήσει κατακόρυφα το επιστημονικό ενδιαφέρον για την περιοχή. Για πρώτη φορά συναντάμε αναφορές σε πόλεις της περιοχής (Καρδαμύλη, Οίτυλος, Γύθειον, Ενόπη κ.α.) από τον Όμηρο.

Οι πρώτοι κάτοικοι, κατά τον περιηγητή Παυσανία, ήταν οι Λέλεγες. Ακολούθησαν οι Αχαιοί και οι Δωριείς. Για τους επόμενους αιώνες η ιστορία της Μάνης ταυτίστηκε με τη Σπάρτη. Στα ρωμαϊκά χρόνια αποτέλεσε ιδιαίτερη ομοσπονδία γνωστή ως «το Κοινό των Λακεδαιμονίων». Τη μεσαιωνική βυζαντινή περίοδο και συγκεκριμένα τον 8ο μ.Χ. αιώνα, ακολούθησε αποικισμός Σλάβων στη Πελοπόννησο, οι οποίοι μεταξύ άλλων περιοχών εγκαταστάθηκαν και πέριξ της Μάνης, κυρίως στις πλαγιές του Ταϋγέτου.

Οι Μανιάτες έγιναν χριστιανοί στα μέσα του 9ου αιώνα, όταν ήρθε ο Νίκων ο Μετανοείτε για να εδραιώσει τη πίστη τους στο χριστιανισμό. Στους αιώνες που ακολουθούν οι κάτοικοι της περιοχής αποσύρονται στα ορεινά του Ταϋγέτου, όταν οι Άραβες σπέρνουν τον τρόμο στα ελληνικά παράλια.

Αργότερα οι Φράγκοι δυσκολεύτηκαν να υποτάξουν τους Μανιάτες, και τελικά την υπέταξαν χτίζοντας τρία φρούρια: του Πασσαβά, της Μεγάλης Μάνης και του Λεύκτρου, για να εξασφαλίσουν τη γενική επίβλεψη της περιοχής. Μετά την πτώση των Βιλλαρδουΐνων, η Μάνη αποτέλεσε περιοχή του δεσποτάτου του Μυστρά, του κράτους των Παλαιολόγων. Η φραγκική κατάκτηση της Πελοποννήσου το 13ο αιώνα φέρνει στα βουνά της Μάνης κι άλλους πρόσφυγες. Την ίδια επίσης εποχή αλλά και τα επόμενα χρόνια οι πειρατές έβρισκαν καταφύγιο στις ακτές της Μάνης.

Αμέσως μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, πολλές αρχοντικές Βυζαντινές οικογένειες κατέφυγαν στη Μάνη. Το Μάιο του 1460, που ο Μωάμεθ ο Β' μπήκε στην Πελοπόννησο, γνωρίζοντας τον ιδιότυπο χαρακτήρα των Μανιατών δεν εξεστράτευσε εναντίον τους, αλλά προσπάθησε να προσεταιριστεί τον αρχηγό τους, Κροκόδειλο Κλαδά, για να έχει τη στήριξή του στην προδιαγραφόμενη σύρραξη μεταξύ Τούρκων και Ενετών. Οι Μανιάτες απόκρουσαν τις προσφορές του Τούρκου κατακτητή και συμμάχησαν με τους Ενετούς. Κατεξοχήν εκπαιδευμένοι ως πολεμιστές, οι Μανιάτες δεν σταμάτησαν με την απελευθέρωση του τόπου τους από τους κατακτητές. Πολέμησαν ηρωικά σε όλους τους ελληνικούς απελευθερωτικούς αγώνες, στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στην Κρήτη και στη Μικρά Ασία Οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης λόγω της φτωχής σε νερό και χώμα γης της Μάνης, αλλά και οι ακατάπαυστοι αγώνες για ελευθερία, οδήγησε σε πολλές δύσκολες στιγμές της ιστορίας κατοίκους της Μάνης να καταφύγουν σε ασφαλή μέρη, για να διαφύγουν κινδύνων ή να προστατέψουν τις οικογένειές τους από αντίποινα. Μια άλλη αιτία ήταν οι κόντρες ανάμεσα σε τοπικές αρχοντικές οικογένειες, και ο βαθιά ριζωμένος νόμος του γδικιωμού(βεντέτας) ώθησε οικογένειες να χωριστούν και να εγκαταλείψουν τα πάτρια εδάφη.

Η άγονη και βραχώδης χερσόνησος και η ιστορική σύνδεση με την Αρχαία Σπάρτη μεταγγίζουν στους κατοίκους ασυμβίβαστο χαρακτήρα, αυστηρά ήθη, σκληρά έθιμα, ελευθερία, θυσίες, καθώς και ειλικρίνεια, ψυχικό θάρρος, φιλότιμο και φιλοπατρία. Επιδεικνύουν μεγάλο σεβασμό προς τις παραδόσεις, την οικογενειακή τιμή και τους νεκρούς, και μια τοπικιστική αντίληψη, που πηγάζει από την υπερηφάνεια ότι ουδέποτε υποδουλώθηκαν σε ξένους και πάντοτε έζησαν ελεύθεροι. Μοναδικά ήθη και έθιμα που καταγράφονται στη Μάνη είναι ο γδικιωμός, η τρέβα (η προσωρινή ανακωχή εχθροπραξιών), τα μοιρολόγια.

• Τα μοιρολόγια (ή μοιρολόϊα) αποτελούν έμμετρα στιχουργήματα, τραγούδια θρηνητικά, τα οποία απαγγέλλουν οι άνθρωποι κατά το θάνατο αγαπημένων τους προσώπων. Τα πρώτα μοιρολόγια απαντώνται στον Όμηρο, όπου αναφέρονται νεκρώσιμα τραγούδια της Εκάβης, του Αχιλλέα, της Ανδρομάχης, κτλ., με περιεχόμενο πανομοιότυπο σχεδόν με τα μετέπειτα μοιρολόγια. Στην Μανιάτικη κοινωνία, τα μοιρολόγια υποκαθιστούν τα λοιπά τραγούδια, αποτελώντας την μοναδική μορφή λαϊκής ποίησης και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά, ενώ και σήμερα ακόμα αυτοσχεδιάζουν , κυρίως οι Μανιάτισσες, δημιουργώντας "επαινετικά του νεκρού" τραγούδια«...Περαστικός βλέπεις τη Μάνη σε τρεις ημέρες, περπατητής σε τρεις μήνες και για να δεις τη ψυχή της θέλεις τρεις ζωές. Μία για τη θάλασσα, μία για τα βουνά της και μία για τους ανθρώπους της...»Ο πρώτος που αναφέρεται στην περιοχή με το όνομα Μαΐνη είναι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, ο οποίος στα μέσα του 10ου αιώνα έγραφε:«Ιστέον ότι η του κάστρου Μαΐνης ουκ εισίν από της γενεάς των προρρηθέντων Σκλάβων (Σλάβων), αλλά εκ των παλαιότερων Ρωμαίων, οι και μέχρι του νυν παρά των εντοπίων Έλληνες προσαγορεύονται, διά το εν τοις προπαλαιοίς χρόνοις ειδωλολάτρας είναι και προσκυνητάς των ειδώλων κατά τους παλαιούς Έλληνας, οίτινες επί της βασιλείας του αοιδίμου Βασιλείου βαπτισθέντες χριστιανοί γεγόνασιν. Ο δε τόπος εν ω οικούσιν εστίν άνυδρος και απρόσοδος, ελαιοφόρος δε»(«Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν). Ο Απ. Β. Δασκαλάκης στο βιβλίο του, «Η ΜΑΝΗ ΚΑΙ Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, 1453-1821», ο οποίος αναφέρει το παραπάνω απόσπασμα, προσθέτει τα εξής:α) οι Μανιάτες ήταν οι τελευταίοι από τους Έλληνες που έγιναν Χριστιανοί. Ο Α. Δασκαλάκης έγραψε το βιβλίο του το 1923. Νεότερες έρευνες όμως έδειξαν ότι οι Μανιάτες είχαν γίνει Χριστιανοί νωρίτερα, καθώς επισημάνθηκαν τρεις βασιλικές στην Κυπάρρισο κοντά στον οικισμό Άλικα του Αγίου Ανδρέα (6ος αι.), του Μοναστηρίου(5ος - 6ος αι.) και του Αγίου Πέτρου, από την οποία σώζεται τμήμα της κόγχης του ιερού σε ύψος 5 - 6 μέτρων. Σε μεταγενέστερη εποχή αλλά σίγουρα πριν τη Μακεδονική δυναστεία, χρονολογείται επίσης μια μικρή μονόχωρη και σήμερα μισογκρεμισμένη εκκλησία στον οικισμό Κοίτα (ή Κίττα) αφιερωμένη στον Άγιο Προκόπιο. Η παλαιότερη φάση της ζωγραφικής διακόσμησης δεν περιλαμβάνει εικόνες και χρονολογείται στα χρόνια της εικονομαχίας (726 - 842).Ο αυτοκράτορας Βασίλειος, στον οποίο αναφέρεται ο Κωσταντίνος Πορφυρογέννητος, είναι είτε ο Βασίλειος Α'(867 - 886) είτε ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος(976 - 1025).β) μόνο οι Μανιάτες διατηρούσαν μέχρι τον 10ο μ. Χ. αιώνα την επωνυμία Έλληνες κι όπως γράφει και ο Gustav Friedrich Hertzberg ήταν ως τότε οι Μανιάτες πραγματικά γνήσιοι Έλληνες και οι αμιγείς απόγονοι των Ελευθερολακώνων.γ) ποτέ δεν αναμείχθηκαν οι Μανιάτες με τους Σλάβους (Εζερίτες,Μηλιγγούς και άλλους)που είχαν εγκατασταθεί στην Πελοπόννησο καιδ) άκρως ενδιαφέρον είναι ότι τον 10ο αιώνα υπήρχε στην περιοχή φρούριο με το όνομα Μαΐνη.Το φρούριο αυτό χτίστηκε πιθανότητα στα χρόνια του Ιουστινιανού (περιοδικό Πανδώρα τόμος ΚΒ σελ. 157) στο ακρωτήριο Τηγάνι κοντά στο λιμάνι που Μεζάπου, όπου σώζονται παλαιές κινστέρνες. Σύμφωνα με τον Α. Δασκαλάκη, από το φρούριο αυτό (Μαΐνη) ονομάστηκε ολόκληρη η γύρω περιοχή Μαΐνη και αργότερα Μάνη.Ο Α. Δ. Δασκαλάκης παραθέτει και άλλες εκδοχές για την ετυμολογία της λέξης Μάνη, τις οποίες όμως δεν αποδέχεται. Το φρούριο της Μάνης, το οποίο αναφέρεται στο «Χρονικόν του Μορέως» και από τον Δωρόθεο Μονεμβασίας, ήταν χτισμένο από τον ηγεμόνα των Φράγκων Γουλιέλμο σε άλλη περιοχή. Αποκλείει έτσι την φραγκική προέλευση του ονόματος Μάνη. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι η λέξη Μάνη προήλθε από την ευρεία περιφέρεια της επισκοπής της (Magna episcopa), όμως αυτό αποκλείεται, καθώς δεν υπήρχαν επισκοπές όταν χτίστηκε το φρούριο Μαΐνη. Άλλη εκδοχή ετυμολογεί τη λέξη Μάνη από τη λατινική λέξη "Manes" «σκιά νεκρού», καθώς οι αρχαίοι πίστευαν ότι στο Ταίναρο υπήρχε πύλη του Άδη. Υπάρχει ακόμα η άποψη, κατά τον Α. Δ. Δασκαλάκη ότι η λ. Μάνη προήλθε από το λατινικό maina «κατέβασμα ιστίων», καθώς στις μεγάλες τρικυμίες τα παραπλέοντα το Ταίναρο πλοία κατέβαζαν τα πανιά τους και έμπαιναν για ασφάλεια στο λιμάνι που βρίσκεται κάτω από το φρούριο. Ο Δωρόθεος Μονεμβασίας θεωρεί ότι οι Μανιάτες ονομάστηκαν έτσι: «διατί φυλάγουν την μανίαν και την κακίαν μέσα εις την καρδίαν και δεν την μεταβάλλουν ποτέ ες αγάπην και διά τούτο ονομάσθη ο τόπος εκείνος Μάνη». Όμως οι κάτοικοι της Μάνης ονομάζονταν Μαϊνώται (Mainotti) και πριν την τουρκοκρατία. Τέλος, μια εκδοχή ευρέως διαδεδομένη, είναι ότι το όνομα Μάνη προέρχεται από το λατινικό Manus= χέρι, γιατί πραγματικά η περιοχή έχει το σχήμα βραχίονα και μάλιστα σε πολλά έγγραφα ονομάζεται Brazzo di Maina «Βραχίονας της Μάνης», η δε σημαία των Μανιατών είχε ως σύμβολο χέρι που κρατά ξίφος. Την εκδοχή αυτή ενστερνίζεται και ο Α. Πετρίδης (Πανδώρα, τ. ΚΒ', σ. 157) και προσθέτει ότι η λ. Μαΐνη προήλθε από την τάση των Βυζαντινών να προσθέτουν ή να αφαιρούν γράμματα για τον εξελληνισμό λατινικών λέξεων.Η άποψη του Δικαίου ΒαγιακάκουΈνας από τους κορυφαίους νεοέλληνες φιλολόγους - γλωσσολόγους ήταν αναμφίβολα ο Μανιάτης (από την Κοίτα Λακωνίας)Δικαίος Βαγιακάκος (1917 - 2016), στο οποίο είχαμε αναφερθεί εκτενώς στο άρθρο μας για το αν ο Μέγας Ναπολέων είχε ελληνικές ρίζες. Φυσικά, ο Δ. Βαγιακάκος ασχολήθηκε εκτενώς και με την ετυμολογία της λέξης Μάνη. Παραδόξως, ούτε ο Δ. Βαγιακάκος ούτε ο Χ. Π. Συμεωνίδης στο «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ» ,δεν αναφέρονται καθόλου στην εκδοχή που θεωρεί επικρατέστερη ο Α. Δ. Δασκαλάκης.Ο Δ. Βαγιακάκος παραθέτει τις περισσότερες από τις εκδοχές που αναφέραμε παραπάνω και προσθέτει και τις εξής:α)Οι Στεφανόπουλοι (1800)ανήγαγαν την ετυμολογία «εις την μανίαν των κατοίκων και το μίσος των κατά των Τούρκων».Β)Ο Φαλμεράιερ ετυμολογεί το όνομα Μάνη από το ρήμα «μαίνεσθαι»(πάλι καλά που δεν το ετυμολογεί από κάποιο σλαβικό ρήμα...).γ)ΟΆγγελος Καππώτας (1880) ,παρατηρεί ότι «η λέξις Μάνη έχει σχέσιν προς την μήνιν του Ομήρου ήτις δωριστί λέγεται μάνις. Και ότι μεν οι Σπαρτιάται ήσαν ανδρείοι, αδιαφιλονίκητοι εστίν. Ότι δε ήσαν και μνησίκακοι, ήτοι εκδικητικοί και τούτο εστί βέβαιον. Εκ του δεύτερου δε τούτου χαρακτηριστικού προέκυψε τοπογραφικώς η Μάνη, ήτις ουδέν άλλο σημαίνει, ει μη τόπο εκδικήσεως».δ)Ο Πέτρος Κανελλίδης (1888)ανήγαγε το όνομα εις το «Magna» γράφοντας: «Αυτό το όνομα Μάνη εκ του Magna πιθανώς γινόμενον και αρχικώς δηλούν πολίχνην τινά κειμένη επί του Ταϋγέτου φέρει ακόμη κώμη τις των Γρεβενών».ε)Ο Δ. Αλεξανδράκος (1892) λέει:» δυσχερές να ορίσει τις των χρόνων και τον λόγον δι' ον(για τον οποίο) η χώρα αυτή ονομάσθη Μάνη. Πιθανώς η ονομασία αυτή της απεδόθη διά το θυμοειδές και αδάμαστον των κατοίκων της ή ένεκεν του μανιώδους μίσους υφ' ου κατά των εχθρών ενεπνέοντο οι κάτοικοι».στ)Ο Ι. Πατσουράκος (1910) παρατηρεί ότι: «Μάνη εκλήθη όχι ως ο Λικ ισχυρίζεται εκ του maina και ο Γ.Κροίσος εκ του μάνα, το οποίον, ως και σήμερον, πηγήν ύδατος σημαίνει, αλλ' εκ του μαίνεσθαι, ουχί όμως διά την μανίαν των κατοίκων προς αντιδικίαν, ως ο Δωρόθεος αναφέρει, αλλά διά το ο(για το οποίο) και τους την σήμερον οικούντας την χώραν των λοιπών ομόφυλων των διακρίνει, μετά μανίας εμμένει εις τα πάτρια».ζ)Κάποιοι ετυμολογούν τη λ. Μάνη από τη μανία των κυμάτων στο Ταίναρο, όπου συχνά η θάλασσα είναι τρικυμιώδης.η) Ο Π.Φουρίκης (1928)ετυμολογεί τη λέξη Μάνη από την αλβανική λέξη μάν-ι (μουριά). Δεν κατόρθωσε όμως να αποδείξει, αφού η κάθοδος των Αλβανών στην Ελλάδα είναι πολύ μεταγενέστερη (14ος αιώνας), από την εμφάνιση του ονόματος Μάνη, πώς είναι δυνατόν να δόθηκε αλβανικό όνομα σε τόπο όπου Αλβανοί δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ;θ)Ο Γ. Καψάλης εκφράζει την άποψη ότι η ονομασία Μάνη πιθανόν προέρχεται από τη λ. μανή= λεπτή γη.Ο Δ. Βαγιακάκος δέχεται την ετυμολογία που πρότεινε πρώτος ο Ε. Πεζόπουλος (1938) και την αποδέχθηκε και ο σπουδαίος καθηγητής Δ. Γεωργακάς. Η λ. Μάνη προέρχεται από το επίθετο μανός, άδεντρος τόπος. Το επίθετο μανή(γη), καθώς ουσιαστικοποιήθηκε με αναβιβασμό του τόνου, έδωσε τον τύπο Μάνη (δηλ. χώρα ξερή και άνυδρη). Ο βυζαντινός τύπος Μαΐνη προήλθε από την ανάπτυξη ενός ημίφωνου ι, δηλαδή Μάινη και ως λόγιος τύπος ,Μαΐνη. Οι τύποι αυτοί απαντούν στο Χρονικόν του Μορέως. Ο κάτοικος της Μάνης αρχικά λεγόταν Μαϊνώτης - Μανιάτης(Mainotti).Μπορεί να μη φημίζεται για τις αχανείς αμμουδιές ή την πυρετώδη νυχτερινή ζωή, διαθέτει όμως επιβλητικά τοπία, ονομαστά σπήλαια, φαράγγια και αρχιτεκτονική, ιστορικά μνημεία, ευκαιρίες για εναλλακτικό τουρισμό και απόμερους προορισμούς, συνδυάζει δε άριστα βουνό και θάλασσα, «βλέποντας» ταυτόχρονα σε δύο κόλπους, τον Λακωνικό (Προσήλια Μάνη) και τον Μεσσηνιακό (Αποσκιαδερή).  Έχουν καταγραφεί συνολικά κάπου 800 πύργοι, 96 παραδοσιακοί οικισμοί, 1.000 βυζαντινές εκκλησίες και εκατοντάδες μικρά και μεγάλα σπήλαια-καταφύγια! Δυστυχώς, η αυθαίρετη δόμηση είναι κι εδώ παρούσα, παρότι καταβάλλονται προσπάθειες να διατηρηθεί το φυσικό ανάγλυφο και ο ιδιαίτερος αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της περιοχής. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το αυξημένο ενδιαφέρον Δυτικοευρωπαίων κυρίως για γη, ακίνητα, μέχρι και μόνιμη εγκατάσταση στη Μάνη. Γεύσεις: Λάδι, μέλι, κρασί, ζυμωτό ψωμί, παξιμάδια, σφέλα, μυζήθρα, σύγκλινο, λαλάγγια, παστό ορτύκι, δίπλες, κουραμπιέδες, χυλοπίτες, τραχανάς, λούπινα, ντόπια βότανα και μυρωδικά, κάππαρη, ανθός αλατιού